Kabaret Zielony Balonik
Kabaret Zielony Balonik – polski kabaret założony w październiku 1905 roku przez krakowskich poetów, pisarzy i plastyków cukierni Apolinarego J. Michalika (zwanej Jamą Michalikową) w Krakowie. Kabaret działał o 1912 roku, sporadyczne przedstawienia odbywały się do 1915 roku.
Istnieje wiele legend na temat powstania Kabaretu. Według Tadeusza Boya-Żeleńskiego inicjatorem był Kisielewski, według Adama Grzymały-Siedleckiego pomysłodawcami byli Edward Żeleński (brat Boya), Stanisław Kluczbowski i Jan August Kisielewski. Sam Boy nie brał udziału w stworzeniu Kabaretu, później dołączył do grupy. Najbardziej prawdopodobna wydaje się wersja Tomasza Weissa, z godnie z którą pomysł stworzenia literackiego kabaretu przez dłuższy czas był w głowach wielu osób związanych głównie ze środowiskiem artystycznym (malarzy, plastyków), a także Edwarda Żeleńskiego, Tadeusza Zakrzewskiego, Leopolda Starzewskiego).
Otwarcie Kabaretu nastąpiło 7. października 1912 roku. Kabaret był instytucją o charakterze elitarnym, tę elitarność zapewniały zaproszenia. Widzów, którzy nie okazywali zachwytu w trakcie spotkania kabaretowego więcej nie zapraszano. W efekcie widownię Zielonego Balonika stanowiło wąskie, elitarne grono odbiorców o nie zmieniającym się składzie. Jednak elitarność niosła ze sobą zagrożenie: mogła doprowadzić do wyczerpania się tematów na piosenki i teksty. I tak też się stało. Cytowany przez Weissa Sierosławski stwierdza, że z biegiem czasu zaczęło Zielonemu Balonikowi brakować humoru. Powodami tego stanu rzeczy były także pogarszające się warunki życia oraz niechęć bywalców Jamy Michalika do poruszania w swojej satyrze problematyki politycznej (jest to jedna z cech odróżniających Zielony Balonik od większości kabaretów francuskich czy niemieckich). Przypuszcza się dzisiaj, że chciano uniknąć w ten sposób interwencji cenzury prewencyjnej w spotkania, ponieważ wszystkie imprezy publiczne w tamtym czasie podlegały kontroli.
Charakterystyka
Poza elitarnością, jedną z cech charakterystycznych Zielonego Balonika był brak ułożonego wcześniej programu. Zgodnie z głoszoną zasadą każdy miał prawo wystąpić ze swoim tekstem lub piosenką przed publicznością. Dopiero po pewnym czasie spotkania zostały oparte na szczegółowo opracowanym repertuarze wykonywanym przez osoby, które sprawdziły się na scenie w takiej roli. Nadal można było prezentować spontanicznie własną twórczość, o ile zostało się zaproszonym.
Specyfiką spotkań kabaretowych Zielonego balonika było łączenia słowa i rysunku. Wiele programów konstruowano kojarząc świadomie prezentację satyrycznych grafik i pisanych do nich tekstów. W pierwszej kolejności powstawały rysunki, teksty były nimi inspirowane, stanowiły stosowny komentarz. W większości grafiki było tworzone przez karykaturzystów współpracujących z czasopismem Liberum Veto. Rysunki zdobiły również ściany lokalu. Główny fotograf tego grona, Zenon Pruszyńki, w 1930 roku wydał broszurę przewodnik po Jamie Jama Michalika. Lokal Zielonego Balonika. W publikacji znalazł się inwentarz lokalu wraz z informacjami dotyczącymi sensu i genezy większości obrazów i rysunków.
Grafiki pojawiały się także na zaproszeniach Zielonego Balonika. Miały zazwyczaj charakter satyryczny, rzadziej neutralny, nie zawierający aluzji. Motywem przewodnim były humorystyczne portrety, niekiedy także scenki z udziałem przedstawicieli grona kabaretowego oraz jego sympatyków w różnych sytuacjach. Rysunkom zawsze towarzyszył tekst, który na ogół w dowcipny sposób zapraszał na spotkanie.
Funkcję konferansjera w Zielonym Baloniku pełnił m.in. Jan August Kisielewski, który na wzór Aristide Bruanta z paryskiego Kabaretu Le Mirliton każdemu przybyłemu na spotkanie gościowy wygłaszał obraźliwą mowę powitalną.
Twórcy Zielonego Balonika (przede wszystkim Boy-Żeleński i Nowaczyński) programowo wyśmiewali konserwatywny establishment Krakowa (głównie środowisko skupione wokół rektora Uniwersytetu Jagiellońskiego Stanisława Tarnowskiego) oraz „koturnowość” literatury Młodej Polski, podważali neoromantyczną rolę artysty jako kapłana sztuki przeciwstawiając temu modelowi tradycję artysty-błazna, wesołka i prześmiewcy – Sowizdrzała. Z perspektywy współczesnej widoczny jest również ich racjonalizm i liberalizm. Przygotowywali tym samym grunt pod literaturę dwudziestolecia międzywojennego, w swojej początkowej fazie wolnej od społecznych i metafizycznych powinności.
Szopka satyryczna
W latach 1906, 1907, 1908, 1911, 1912 w Zielonym Baloniku wystawiono noworoczne szopki satyryczne pod nazwą Szopka krakowska. Z trzech pierwszych zachowały się tylko fragmenty, teksty szopek z roku 1911 i 1912 zostały w całości opublikowane drukiem. dzisiaj problematyka w nich podejmowana jest już nieczytelna, dotyczy np. spraw środowiska literackiego, malarskiego, projektu Jana Styki wymalowania panoramy na Barbakanie, rozdania nagród Barczewskiego za osiągnięcia artystyczne itd. Niezmiennie nie poruszano tematów politycznych.
Skład
W środowisku Zielonego Balonika czynny udział wzięli m.in.:
- Konferansjerzy: Jan August Kisielewski, Stanisław Sierosławski.
- Autorzy tekstów: Witold Noskowski, Tadeusz Zakrzewski, Tadeusz Boy-Żeleński (od roku 1906), Adolf * Nowaczyński, Edward Leszczyński, Leon Schiller, Juliusz Osterwa.
- Oprawa plastyczna: Witold Wojtkiewicz, Kazimierz Sichulski, Karol Frycz, Henryk Szczygliński, Alfons Karpiński, Stanisław Kamocki, Stanisław Kuczborski, Stefan Filipkiewicz, Henryk Uziembło, Fryderyk Pautsch, Tadeusz Rychter, Ludwik Puget, Ignacy Blaschke.
